गर्भधारणा कशी घडते – गर्भधारणेचे शरीरविज्ञानशास्त्र
ऊसाइट्स (अंडमातृपेशी)
प्रत्येक मासिक पाळीत अंड्यांचा (ऊसाइट्स) एक नवीन समूह विकसित होण्यास सुरुवात होते. मेंदूतील पियुषिका ग्रंथीची संप्रेरके या प्रकियेला नियंत्रित करतात. त्या सर्व अंडींपैकी फतक एकच अंडी स्त्रीबिजराच्या (ओव्हुलेशन) अवस्थेपर्यंत पोहचते. 27-32 दिवसांच्या मासिक पाळीच्या चक्राच्या मध्यात स्त्री जनजपेशी बीजकोशातून बाहेर येण्याची प्रक्रिया (ओव्हुलेशन) घडते. ओव्हुलेशन सहसा मध्य-चक्र होते. मासिक पाळीचे अनियमित चक्र असलेल्या स्त्रीयांच्या बाबतीत ओव्हुलेशनचा अचूक दिवस निश्चित करणे कठीण असते.
ओव्हुलेशनच्या वेळी परिपक्व बीजकोशावर एक उघड जागा दिसून येते. या खुल्या जागेतून स्त्रीबीजांचा (ऊसाइट्स) समावेश असलेले फॉलिक्युलर द्रव्य प्रवाहित होऊन उदरवेष्टनात जाते. ऊसाइटला पकडण्यासाठी स्त्रीबीजवाहक नलिका अंडाशयापर्यंत पोहचते. नलिका अभिस्तराच्या रोमक आणि पेरिस्टालिटिक हालचालींच्या प्रभावाखाली हे स्त्रीबीज नलिकेच्या प्रवेशद्वारात स्थलांतरीत होते. सोबतच, या प्रवासादरम्यान ते त्याच्या अरिया किरीटातून (कोरोना रेडियाटा) मुक्त होते.
गर्भाशयाचा कोश आता विस्फारित बीजकोशात (कॉर्पस ल्यूटियम) बदलतो. ते प्रोजेस्टेरॉन संप्रेरकाचा स्राव करते, भ्रूणाच्या विकासाट मदत करते. सोबतच, प्रोजेस्टेरॉन इतर जैविक क्रियांमध्ये महत्त्व म्हणजे, ते उष्णतेच्या पातळीला बदलण्यास व ग्रीवाच्या श्लेष्माचे ग्राहकतेचे गुणधर्म गमावण्यास कारणीभूत ठरते.
शुक्राणू
योनीत जिथे गर्भाशय ग्रीवा उघडते, तिथे संभोगाच्या वेळी वीर्य जमा/उत्सर्ग होते. काही शुक्राणू गर्भाशय ग्रीवाच्या (गर्भाशयाच्या तोंड) संपर्कात येतात आणि ग्रीवाच्या क्रिप्टमध्येच राहतात. सहसा, बहुतांश वीर्य संभोगानंतर लगेच योनीच्या बाहेर येते.
नर जनजपेशी (शुक्राणू) मादीच्या प्रजनन प्रणालीत ७२ तासांपर्यंत राहू शकतात. आपल्या पुच्छाला ३६० अंशात फिरवत शुक्राणू हळहळू गर्भाशय ग्रीवेतून गर्भाशयाकडे जाऊ लागतात. शुक्राणूंची ही हालचाल साध्या वळवळण्यापेक्षा चाबुकाच्या हालाचालीसारखी. नंतर शुक्राणू गर्भाशयात पोहचतो आणि त्यांतर तो अंड्याचे फलन करण्यासाठी स्त्रीबीजवाहक नलिकेत प्रवेश करतो.
या सबंध प्रवासादरम्यान शुक्राणूपेशी त्यांची फलनशक्ती प्राप्त करतात, यासाठी ‘शुक्राणूच्या क्षमतावर्धन’ गुणधर्माला धन्यवाद म्हणायला हवे. ५० दशलक्षहून अधिक, अर्थात मुंबई अथवा दिल्लीच्या सम्पूर्ण लोकसंखेच्या दुप्पट शुक्राणू योनीत जमा होत असले तरी, एका अंड्याचे फलन होण्यासाठी आणि त्यातून एका मानवाची निर्मिती फक्त एकाच शुक्राणूची गरज असते.
फलन
शुक्राणू आणि अंडमातृपेशीचे मिलन सहसा स्त्रीबीजवाहक नलिकेच्या बाहेरील तिसर्‍या भागात होते.
स्त्रीबीजकोशातून बाहेर आल्यानंतर अंडी जवळपास १२-२४ तासांच्या मर्यादित कालावधीसाठीच फलनयोग्य असते. फलनासाठी शुक्राणू या कालावधीत अंड्यापर्यत गरजेचे असते.
23 गुणसूत्रे (22 ए + एक्स किंवा 22 ए + वाय) असलेले शुक्राणू 23 गुणसूत्रांचे (22 ए + एक्स) वहन करणाऱ्या अंड्यात करतो आणि या प्रवेशासहच अंड्याच्या परिपक्वतेचा अंतिम टप्पा पूर्ण होतो. शुक्राणूपेशी स्वतःला स्त्रीबीजांच्या झोना पेलुसिडावर (बाह्य थर) असलेल्या विशिष्ट ग्राहीवर संलग्न करते. त्यानंतर तो त्यातून प्रवाहित होऊन अंड्याच्या प्लाझ्मा मेम्ब्रेनला जाऊन मिळतो. अशाप्रकारे नर आणि मादी जनजपेशींचे केंद्रक एकत्र येतात आणि ४६ गुणसूत्रे असलेल्या नव्या अंड्याची पुनर्रचना करतात. या अंड्याचे लिंग शुक्राणुच्या गुणसूत्र संरचनेवरून निर्धारित केले जाते.
भ्रुण निर्मिती आणि विकास – प्रोजेस्टेशन
प्रोजोस्टेशन म्हणजे सहा ते सात दिवसांचा कालावधी असतो, ज्या दरम्यान नव्याने तयार झालेले अंड स्वतंत्रपणे स्त्रीबीजवाहक नलिकेतून गर्भाशयाकडे हळूहळू मार्गक्रमण करते. जेव्हा ते मोरुला अवस्थेत गर्भाशयाच्या लुमेनमध्ये प्रवेश करते, तेव्हा ते वेगाने विभाजित होते आणि त्याच्या आकारात तिप्पट वाढ होते. फलनानंतर 6 ते 8 सेंटीमीटर लांब असलेल्या नलिकेतून जाण्यासाठी त्याला चार दिवस लागतात.
त्यानंतर हा मोरुला गर्भाशयाच्या लुमेनमध्ये आणखी तीन दिवस मुक्त अवस्थेत राहतो. या कालावधीदरम्यान तो एक मिलीमीटरच्या तीन दशांश इतकी व्यास असणाऱ्या विकसित फलितांड (ब्लास्टोसिस्ट) अवस्थेत जातो.
भ्रूणरोपण आणि सुरुवातीची गर्भावस्था
विकसित फलितांड (ब्लास्टोसिस्ट) आता दोन प्रकारच्या पेशींनी बनलेले असते : केंद्रस्थानी भ्रूणपेशी असतात, ज्यांना आंतरिक पेशींचा गोळासुद्धा म्हटले जाते आणि नंतर ह्याच पेशी गर्भात रूपांतरित होतात. दुसरीकडे, सभोवताली पोषजनक पेशी (ट्रोफोब्लास्ट) असतात, ज्या नंतर अपरा (प्लॅसेंटा) बनतात.
ब्लास्टोसिस्ट गर्भाशय अंतःस्तराच्या (एंडोमेट्रियम) संपर्कात येतो. 28 दिवसांच्या चक्राच्या 20 व्या ते 23 व्या दिवसाच्या शेवटी ते एंडोमेट्रियममध्ये प्रवेश करते. याला “एम्ब्रिओ एंडोमेट्रियम क्रॉस टॉक” म्हणतात, आणि ज्या कालावधीत गर्भ रोपण करता येते त्या कालावधीस त्याला “इम्प्लांटेशन विंडो” म्हणतात. विकसित फलितांड एंडोमेट्रियमवर आक्रमण करते आणि आपली मुळे विकसित करण्यास सुरवात करते. यालाच रोपण (इम्प्लांटेशन) म्हणतात. यावेळी ते रोपणाच्या ठिकाणीच चिकटून राहते आणि अखेरीस अंतःस्तराच्या उतींच्या खोलीत अदृश्य होते. ब्लास्टोसिस्ट नियमित विकसित होत असते.
विकसित फलितांडाच्या पोषजनक पेशी (प्लॅसेंटाच्या आधीच्या पेशी) अतिशय जलदपणे एचसीजीचे स्त्रवण करतात आणि याच संप्रेरकाचा शोध लागणे म्हणजे गर्भधारणा चाचणीचा आधार आहे. हे एचसीजीएच गर्भधारणेस सहाय्यक ठरणाऱ्या संप्रेरकांची निर्मिती करण्यासाठी कॉर्पस ल्यूटियमला उत्तेजन देते. गर्भधारणेच्या 2 महिन्यांनंतर कॉर्पस ल्यूटियमचे कार्य हळूहळू प्लेसेंटाद्वारे केले जाते.
भ्रूण रोपण हे गर्भधारणेच्या मोठ्या चमत्कारांपैकी एक आहे. अंडकोशातून जनजपेशी बाहेर येण्याच्या (ओव्ह्यूलेश), फलनाच्या आणि वहनाच्या सर्व छोट्याछोट्या चमत्कारिक प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावरही भ्रुणाचे रोपण अयशस्वी ठरू शकते.
विस्फारित बीजकोश (कॉर्पस ल्युटीयम) इम्प्लांटेशन (पुरेसे एंडोमेट्रियम तयार होणे) आणि सुरुवातीच्या गर्भधारणेसाठी गरजेचा असतो.
अहमदाबाद